28 lut 2018

KRAJOBRAZ – PASY RZEŹBY TERENU W POLSCE;

Na podstawie wysokości bezwzględnej i ukształtowania powierzchni można wyróżnić główne jednostki ukształtowania powierzchni: niziny, wyżyny i góry.

Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest pasowy układ rzeźby terenu. W każdym pasie wyróżniono mniejsze jednostki – krainy geograficzne czyli obszary wyróżniające się podobnymi cechami krajobrazowymi i geologicznymi. Zostały one usystematyzowane w pasach rzeźby terenu:

  • pas pobrzeży (niziny nadmorskie),
  • pas pojezierzy,
  • pas Niziny Środkowopolskie,
  • pas wyżyn (Wyżyny Polskie),
  • pas kotlin (Kotliny Podkarpackie),
  • pas gór.

  • Na ukształtowanie powierzchni Polski wpływ miały geologiczne procesy wewnętrzne (procesy górotwórcze, procesy lądotwórcze, procesy wulkaniczne, trzęsienia ziemi) i zewnętrzne (wietrzenie, erozja, ruchy masowe, akumulacja).
  • Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest pasowość.
  • Pasy wyższe (góry, wyżyny, pojezierza) rozdzielone są pasami niższymi (nizinami, kotlinami).
  • W Polsce zdecydowanie przeważają niziny — zajmują ok. ¾ całego obszaru.

 

Niziny nadmorskie (pobrzeża)

Rzeźba mało urozmaicona; na wybrzeżu wydmy porośnięte lasem, piaszczyste plaże lub klify; rozległe obszary pokrywają pola uprawne, w dużych nadmorskich miastach znaczne powierzchnie zajmuje infrastruktura portowa; ogromne znaczenie ma turystyka.
Główne procesy Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy zewnętrzne – erozja morska i ruchy masowe Rzeźba tworząca się współcześnie
Fale morskie niszczą brzegi, powodując osunięcia ziemi i powstanie klifów (wybrzeże wysokie)
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska i rzeczna Rzeźba tworząca się współcześnie
Fale oraz wiatr nanoszą piasek, tworząc plaże (wybrzeże niskie), mierzeje, wydmy
Przy ujściach rzek gromadzi się materiał skalny i organiczny, który buduje na przykład deltę Wisły na Żuławach

Pojezierza

Pagórkowate i faliste niziny; rzeźba bardzo urozmaicona, tworząca malowniczy krajobraz z licznymi jeziorami, wokół których rozciągają się pola i lasy; mało jest żyznych gleb, więc dużą część obszarów bezleśnych stanowią łąki i pastwiska; zabudowa wiejska jest raczej rozproszona; brak okręgów przemysłowych; niewielkie miasta pełnią rolę ośrodków turystycznych.

Jezioro Boczne oraz Niegocin, Leinadz2009 [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons”
Główne procesy Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy zewnętrzne – związane z działalnością lądolodu, erozja, akumulacja, ruchy masowe Plejstoceński lądolód skandynawski przyczynił się do pofałdowania terenu
Powstały typowe formy polodowcowe, np. moreny, pradoliny, sandry
Po ustąpieniu lądolodu liczne zagłębienia terenu wypełniła woda, tworząc jeziora

Niziny Środkowopolskie

Rzeźba mało urozmaicona; szerokie doliny wielkich rzek; dominuje krajobraz rolniczy; dominują tereny rolnicze: pola uprawne, sady, łąki i pastwiska; na Nizinie Wielkopolskiej wydobywa się węgiel brunatny i gaz ziemny, na Nizinie Śląskiej rudy miedzi.
Główne procesy Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy zewnętrzne – przeważnie akumulacja Na dużych głębokościach występują osady i fałdowania z mezozoiku i paleozoiku
Przykryte zostały grubą warstwą osadów kenozoicznych pochodzących z akumulacji rzecznej, wiatrowej i lodowcowej

Wyżyny

Rzeźba uzależniona od rodzaju skał w podłożu; występują jaskinie, wąwozy, ostańce skalne; zagospodarowanie jest silnie uzależnione od warunków naturalnych: na zachodzie (Wyż. Śląska) powstała aglomeracja górnośląska bazująca na zasobach węgla kamiennego, a na wschodzie (Wyż. Lubelska) dominują tereny rolnicze rozwinięte dzięki żyznym glebom.
Główne procesy Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze Najstarsze Góry Świętokrzyskie wypiętrzyły się w orogenezie kaledońskiej
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe Przez długi czas były niszczone przez procesy zewnętrzne
Większość skał w całym pasie pochodzi z ery mezozoicznej, kiedy obszar ten pokrywało morze, na dnie którego gromadziły się osady
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze Na początku ery kenozoicznej alpejskie ruchy górotwórcze przyczyniły się do podniesienia terenu
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe Późniejsze procesy zewnętrze ponownie działały obniżająco i wyrównująco

Kotliny

Równinny, wąski pas z monotonną rzeźbą; przepływa przez nie Wisła i jej niektóre dopływy; obok terenów rolniczych rozwinęły się tu ośrodki przemysłowe, ponieważ obszar ten obfituje w surowce mineralne (sól kamienną, ropę naftową i gaz ziemny).
Główne procesy Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy wewnętrzne – alpejskie ruchy górotwórcze Zapadliska powstałe w czasie wypiętrzania się Karpat
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, rzeczna, wiatrowa, lodowcowa Na dnie obniżeń gromadziły się osady morskie, m.in. po wyparowaniu wody powstały pokłady soli w Wieliczce i Bochni
Później zostały zasypane osadami nanoszonymi przez rzeki, wiatr i lądolód

Karpaty

Najwyższy pas rzeźby z dwoma głównymi łańcuchami górskimi: Karpatami i Sudetami; duże nachylenie stoków utrudnia zagospodarowanie gór; ludzie osiedlali się przede wszystkim w dolinach i kotlinach śródgórskich, gdzie dominuje rolnictwo, w wyższych duże znaczenie ma turystyka.
Główne procesy Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy wewnętrzne – fałdowania orogenezy alpejskiej Na przełomie mezozoiku i kenozoiku na dnie morza gromadziły się osady – powstał tzw. flisz karpacki składający się z naprzemiennych warstw piaskowców i łupków
Warstwy te zostały silnie pofałdowane w czasie alpejskich ruchów górotwórczych
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe Procesy zewnętrzne (erozja, wietrznie, ruchy masowe na stokach) obniżały teren gór, m.in. rzeki wyżłobiły długie doliny w Beskidach, a lodowce wysokogórskie – szerokie doliny w Tatrach
Tatry Wysokie – najwyższa część Tatr – zbudowane są głównie z twardych, odpornych granitów, które powstały dużo wcześniej (pod koniec paleozoiku) i dlatego pozostały najwyższym pasmem

Sudety

Źródło: 2016 Masyw Śnieżnika – Sudety, Jacek Halicki [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons;
Główne procesy Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze Fałdowane i wypiętrzane w paleozoiku (orogeneza kaledońska i hercyńska)
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe Potem prawie całkowicie zrównane
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze, działalność wulkanów Na początku kenozoiku w związku z działaniem alpejskich sił górotwórczych wystąpiło popękanie górotworu i przesunięcia warstw skalnych
Powstały liczne uskoki i zapadliska, m.in. Kotlina Kłodzka i Kotlina Jeleniogórska
Szczeliny skalne często wypełniała magma, tworząc tzw. intruzje, np. granitowe, bazaltowe
Magma wydobywała się też na powierzchnię jako lawa wulkaniczna
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe W Karkonoszach powstają kotły i doliny polodowcowe. W całych Sudetach następuje ponowne obniżanie i wyrównywanie rzeźby

 

Słowniczek

Depresja – obszar lądu położony poniżej poziomu morza;

geologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne) – procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których energia pochodzi z wnętrza Ziemi; zaliczają się do nich:

  • procesy lądotwórcze i oceanotwórcze (ruchy epejrogeniczne),
  • procesy górotwórcze (ruchy orogeniczne),
  • trzęsienia ziemi,
  • procesy wulkaniczne,

geologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których źródłem jest energia słoneczna; zaliczają się do nich:

  • wietrzenie – rozdrabnianie skał pod wpływem czynników atmosferycznych,
  • ruchy masowe – przemieszczanie zwietrzeliny na stoku pod wpływem siły grawitacji,
  • erozja – niszczenie podłoża przez rzeki, lodowce, fale morskie, wiatry,
  • transport – przenoszenie produktów skalnych,
  • akumulacja – osadzanie produktów skalnych,

góry – obszar leżący powyżej 500 m n.p.m.; charakterystyczne są duże wysokości względne i strome stoki; teren silnie pofałdowany, choć miejscami mogą występować obszary płaskie, tzw. równie;

krzywa hipsograficzna – wykres liniowy przedstawiający podział powierzchni danego obszaru według wysokości nad poziomem morza; powierzchnie pod linią wykresu mają kolory hipsometryczne, dzięki czemu łatwiej zinterpretować cały wykres;

nizina – płaski lub lekko pofałdowany teren sięgający do wysokości ok. 200–300 m n.p.m.; w Polsce do nizin zaliczają się również pojezierza, których najwyższe wzniesienia przekraczają 300 m n.p.m.;

wyżyna – obszar położony na wysokościach od ok. 300 m n.p.m. do ok. 500 m n.p.m.; w Polsce wyżyny sięgają nieco powyżej 600 m n.p.m. (Łysica w Górach Świętokrzyskich – 612 m n.p.m); w niektórych miejscach na świecie wyżyny osiągają nawet kilka tysięcy metrów wysokości bezwzględnej (np. Wyżyna Tybetańska, Wyżyna Meksykańska, Wyżyna Abisyńska); o przynależności danego obszaru do wyżyn decydują wysokości względne, które są tu znacznie mniejsze niż w górach (poniżej 300 m), toteż powierzchnia terenu jest słabiej pofałdowana; do wyżyn zaliczają się również tzw. płaskowyże, czyli obszary płaskie leżące powyżej 200 m n.p.m.;

Źródło: e-podreczniki.pl, 

Licencja modułu: Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne CC BY 3.0,

http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode

 

„PODRÓŻ PRZEZ REGIONY GEOGRAFICZNE POLSKI”

Główne przyczyny obecnego ukształtowania powierzchni Polski – e-podreczniki

 

Poland is beautiful

Krainy geograficzne w Polsce – Wikipedia