Gleba to jeden z elementów środowiska geograficznego. Stanowi ona zewnętrzną warstwę litosfery powstałą ze skały macierzystej, która ulega działaniu klimatu, wody, rzeźby, organizmów żywych i człowieka. Podstawowymi składnikami gleby są części mineralne, części organiczne, powietrze i woda. W zależności od tego, który z czynników dominował podczas tworzenia się gleby wykształcił się jej określony typ. Jednym z jego przejawów jest wytwarzanie poziomów glebowych, różniących się od siebie barwą, ilością próchnicy, obecnością składników mineralnych, oraz strukturą.
Schemat powstawania gleb: czynniki glebotwórcze → procesy glebotwórcze → sekwencja poziomów glebowych i właściwości gleb
Powstawanie gleby – scholaris
O rodzaju gleby występujących w Polsce decydują głównie następujące czynniki:
- położenie Polski w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych typ przejściowy i związany z tym typ naturalnej formacji roślinnej (lasów mieszanych i iglastych);
- występujące w niedawnej przeszłości geologicznej Polski zlodowacenia – większość obszaru Polski poryta jest skałami powstałymi w okresie zlodowaceń.
Blisko 80% powierzchni Polski pokrywa kompleks gleb brunatnych, bielicowych i płowych. Występują one powszechnie na terenach nizinnych, nieco mniej jest ich na wyżynach i w górach (zwłaszcza bielic). Pod względem przydatności rolniczej najbardziej wartościowe są gleby brunatne.
- Najczęściej występującymi glebami w Polsce są gleby brunatne i płowe. Zajmują one ponad połowę powierzchni kraju. Tworzą się zazwyczaj na glinach zwałowych i iłach (niektóre brunatne powstały na lessach). Gleby te są najczęściej zaliczane do III i IV klasy bonitacyjnej (tylko najbardziej żyzne gleby brunatne należą do klasy II). Występują zazwyczaj na obszarach moreny dennej.
- Drugim najczęściej występującym typem gleb w Polsce są gleby bielicowe. Zajmują one około 1/4 powierzchni kraju. Powstają zazwyczaj na podłożu piaszczystym lub żwirowym. Są typowe dla obszarów pól sandrowych. Są to gleby o niskiej żyzności – zazwyczaj należą do V lub VI klasy bonitacyjnej. Należy pamiętać, dominacja lasów iglastych w Polsce (a szczególnie borów sosnowych) przyspiesza procesy bielicowania.
- Gleb o najwyższej urodzajności jest w naszym kraju niewiele. Uchodzące za najlepsze, czarnoziemy, zajmują tylko około 1% powierzchni. Ich występowanie jest związane z podłożem lessowym. Można je spotkać na Wyżynie Lubelskiej w okolicach Chełma, Wyżynie Małopolskiej – Płaskowyż Proszowicki (koło Krakowa) i na Płaskowyżu Głubczyckim (opolskie).
- Charakteryzujące się podobną jakością, czarne ziemie to gleby astrefowe powstające na obszarach pobagiennych – również mają około 1% udziału w powierzchni kraju. Występują głównie na Kujawach, a poza tym na Nizinach: Wielkopolskiej, Szczecińskiej i Śląskiej (na południe od Wrocławia). W okolicach Ciechanowa i Łowicza na Mazowszu.
- Większy odsetek (ok. 5%) przypada madom. Na dużej powierzchni utworzyły się one w delcie Wisły, dzięki czemu Żuławy Wiślane zaliczają się do najbardziej urodzajnych terenów w Polsce.
- Gleby bagienne zajmują około 7% powierzchni kraju i poza dolinami rzek występują głównie na Podlasiu, Polesiu i pojezierzach. Są dosyć żyzne, ale ze względu na duże zawilgocenie wykorzystuje się je przede wszystkim na łąki i pastwiska.
- Dobrą jakość, z uwagi na głęboki profil, mają także rędziny. Wykształciły się one na skałach węglanowych Wyżyny Małopolskiej i Wyżyny Lubelskiej. Stanowią łącznie około 1% powierzchni kraju.
- Natomiast dla typowo górskich gleb inicjalnych odsetek ten wynosi około 6%. Występują na stokach Karpat i Sudetów. Są mało urodzajne i na ogół porośnięte trawami, które służą głównie do wypasu zwierząt.
- Ostatnią grupę stanowią gleby antropogeniczne, czyli przekształcone na skutek działalności człowieka. Występują one na obszarach miejskich (urbisole), podmiejskich (np. hortisole) i uprzemysłowionych (industrioziemy). Większe ich kompleksy spotkać można w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym i na terenie innych dużych miast (w Warszawie, Trójmieście, Łodzi, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Szczecinie), a także w rejonie odkrywkowych kopalni węgla brunatnego i elektrowni (w Bełchatowie, Koninie i Turoszowie).
Co grzebie w glebie – Lasy Państwowe
