Geografia – dział nauki badający zróżnicowanie powłoki ziemskiej pod względem przyrodniczym i społeczno–gospodarczym oraz przestrzenne związki między powłoką ziemską a działalnością człowieka. Nazwa ta pochodzi od słów geos – „ziemia” i grapho – „piszę”. W wolnym tłumaczeniu „geografia” oznacza więc po prostu „opis Ziemi”.
Eratostenesa z Cyreny (greckiego uczonego) uważa się za ojca geografii i twórcę pojęcia „geografia”, który jako pierwszy obliczył szacunkowy obwód Ziemi. Geografia jako nauka, od początku zajmowała się więc kształtem i wymiarami naszej planety. Obecnie zakres jej badań znacząco się poszerzył i trudno jednoznacznie określić jedną dziedzinę nauki, do której należałoby zaliczyć geografię, ponieważ obejmuje ona prawie wszystkie aspekty naszego życia.
Współcześnie definicje geografii są bardzo różne, ale zawierają pewne elementy wspólne. Przykładowe rozumienie pojęcia:
- „Nauka przyrodnicza i społeczna zajmująca się badaniem powłoki ziemskiej (przestrzeni geograficznej), jej zróżnicowaniem przestrzennym pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym, a także powiązaniami pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a działalnością społeczeństw ludzkich.” (Wikipedia)
- „Geografia jest nauką o przestrzennym zróżnicowaniu struktur fizycznogeograficznych i społeczno-ekonomiczno-geograficznych i ich wzajemnym powiązaniu” (Stanisław Leszczycki – jeden z najwybitniejszych polskich geografów)
- „Geografia to nauka zajmująca się badaniem wszelkich zjawisk w przestrzeni” (Bartłomiej Kulas).
Większość autorów jest zgodna, że geografia zalicza się do nauk przyrodniczych. Współczesne kierunki badań z zakresu tak zwanej „geografii człowieka” (nacisk na badania ludności i gospodarki) przesuwają ją mocno w stronę nauk humanistycznych. Ponadto geografia zawiera elementy innych nauk np. matematyki, fizyki, chemii, a więc pierwiastki nauk ścisłych.
Kluczowym elementem odróżniającym geografię od innych nauk jest jej syntetyzujący charakter, a więc całościowe badanie problemu i łączenie elementów różnych nauk w jednolity opis.
Podstawowym elementem geografii jest badanie zależności przestrzennych. Istotą tej nauki jest fakt, że wszystko dzieje się „gdzieś” – w konkretnym miejscu, które można wskazać na mapie, odwiedzić, zobaczyć. Stąd głównym narzędziem stosowanym w geografii jest mapa.
Wyróżniamy dwa główne podejścia badawcze w geografii. Pierwszych z nich jest podejście opisowe czyli charakterystyka różnych miejsc oraz ludzi, a drugim analityczne, które mówi nam dlaczego dane zjawiska występują na określonym obszarze.
Występują różne podziały geografii na subdyscypliny, jednak najczęściej geografię dzieli się na trzy główne działy:
- geografia fizyczna – badanie środowiska przyrodniczego – poszczególnych powłok kuli ziemskiej (atmosfera, hydrosfera, litosfera, pedosfera i biosfera).
- geografia społeczno-ekonomiczna – zajmuje się wszelkimi aspektami działalności człowieka (demografia, rolnictwo, przemysł, usługi, geografia polityczna i inne)
- regionalną – łączy elementy geografii fizycznej i społeczno-ekonomicznej w odniesieniu do konkretnego obszaru np. kontynentu, regionu, kraju i całościowo opisuje dane miejsce.
Geografia ukształtowała się jako nauka już w starożytnej Grecji. Początkowo zajmowała się tylko opisywaniem zjawisk przyrodniczych na Ziemi, później zaczęła także wyjaśniać ich uwarunkowania. Badania starożytnych Greków zmierzały równocześnie do określenia istoty Ziemi jako planety i jej miejsca w kosmosie. W skutek tego narodziła się geografia astronomiczna oraz kartografia. Grecy określili jako pierwsi kulistość naszej planety, a także wprowadzili pojęcie siatki geograficznej, czy wysunęli hipotezę heliocentryczną.
Dorobek Greków rozwinęli Rzymianie, którzy wykorzystywali wiedzę geograficzną, aby skutecznie zarządzać swoim rozległym imperium. Przyczynili się w znacznym stopniu przede wszystkim do rozwoju kartografii. Podróże do odległych prowincji, pozwalały nakreślić nowe mapy, lądów, których Grecy po prostu nie znali. Rzymian uważa się także za twórców podstaw geografii stosowanej i usług.
Średniowieczna geografia to w większości domena Arabów oraz Chińczyków. Europejskie zasługi to m.in. odkrycie przez Wikingów Grenlandii, czy wyprawy Marco Polo na daleki wschód. Zostawił on po sobie dziedzictwo w postaci dzieła geograficznego Opisanie Świata.
Ponowny rozkwit geografii, określany także jej renesansem, przypada na czas wielkich odkryć geograficznych, które de facto zakończyły epokę średniowiecza. Wielcy podróżnicy tacy jak Krzysztof Kolumb, Vasco da Gama, Ferdynand Magellan, czy Armagio Vespuccio przyczynili się do odkrycia nowych lądów, szlaków wodnych, a także rozwoju intrumentów geograficznych, potrzebnych do odbywania dalekich podróży.
Podstawy nowożytnej geografii stworzyli w połowie XIX wieku uczeni niemieccy, Alexander von Humboldt oraz Karl Ritter. Humboldt zaprezentował w dziele Kosmos. Rys fizycznego opisu świata syntezę wiedzy przyrodniczej o Ziemi i Wszechświecie. Nie tylko posłużył się i rozwinął wprowadzone przez Immanuela Kanta pojęcie geografii fizycznej, ale także opracował metodykę kompleksowych badań środowiska geograficznego. Wprowadził także izarytm do kartografii i zdefiniował pojęcie pomnika przyrody. K. Ritter wyjaśnił zależności zachodzące pomiędzy środowiskiem geograficznym a społeczeństwem, a także miał ogromny wpływ na rozwój geografii regionalnej.
Różnorodność zagadnień, którymi zajmuje się geografia, doprowadziła w XIX wieku do podziału tej nauki na dwie główne dyscypliny badawcze: geografię fizyczną oraz geografię społeczno-ekonomiczną. Obie dyscypliny wchodzą w skład systemu nauk geograficznych, do którego zalicza się również m. in. geografię regionalną. Bada ona kontynenty, regiony oraz państwa zarówno pod względem środowiska przyrodniczego, jak i zagadnień społeczno-ekonomicznych. Skutkiem dalszych podziałów w obrębie geografii było powstanie kolejnych dyscyplin naukowych. Dziś w odniesieniu do geografii coraz częściej używa się określenia nauki geograficzne.
| Dyscyplina badawcza | Prekursorzy | Zakres badań |
|---|---|---|
| Geografia fizyczna | Alexander von Humboldt (1769-1859) | - struktura środowiska przyrodniczego Ziemi, - zjawiska i procesy zachodzące w środowisku przyrodniczym, |
| Geografia społeczno-ekonomiczna | Karol Ritter (1779-1859) | -związki człowieka z przyrodą, - zróżnicowanie społeczeństw, -zróżnicowanie przestrzeni geograficznej powstałej w wyniku działalności człowieka, -rozwój gospodarki |
