Lodowce zajmują ok. 11% powierzchni lądowej naszej planety. Tworzą się powyżej granicy wiecznego śniegu, gdzie roczne opady śniegu przewyższają jego topnienie i sublimację (bezpośrednie przejście ze stanu stałego w stan gazowy z pominięciem stanu ciekłego). Wszystkie procesy związane z działalnością lodowców nazywamy procesami glacjalnymi. Należą do nich niszczenie podłoża, transport materiału oraz jego akumulacja – w wyniku tych procesów powstaje rzeźba polodowcowa.
Pod koniec neogenu nastąpiły gwałtowne zmiany klimatyczne o zasięgu globalnym. Na Półwyspie Skandynawskim utworzył się lądolód, który zaczął się stopniowo rozprzestrzeniać w kierunku południowym i południowo – zachodnim. Jego zasięg zmieniał się w zależności od warunków klimatycznych. Podczas ochłodzenia – glacjału powiększał swój obszar. W okresie ocieplenia – interglacjału zasięg lądolodu zmniejszał się.
Działalność lądolodu i jego wpływ na rzeźbę terenu w Polsce
Lądolód oraz lodowce górskie wywarły duży wpływ na rzeźbę w Polsce. Podczas swojego ruchu niszczył podłoże – był to proces egzaracji (tłumaczone jako zdzieranie), a uwięziony w lodzie materiał skalny transportował i akumulował (osadzał) na rozległych obszarach. W ten sposób powstała glacjalna (polodowcowa) rzeźba terenu, którą można podzielić na:
- niżową, np. krajobraz pojezierzy;
- górską, np. krajobraz alpejski;
Wśród utworów polodowcowych wyróżnia się dwa główne typy osadów:
|
|
|
|
 |
Zlodowacenia i ich zasięgi W polsce
- Zlodowacenie podlaskie (Narwi) najstarsze, o stosunkowo niewielkim zasięgu. Objęło ono: NE Polskę, NE część Pojezierza Wielkopolskiego, Nizinę Mazowiecką i Polesie Lubelskie. Trwało około 1200 – 950 tys. lat temu.
- Zlodowacenie południowopolskie (krakowskie, Sanu) miało największy zasięg i obejmowało prawie cały obszar Polski, z wyjątkiem Sudetów i Karpat, w których tworzyły się lodowce górskie. Trwało około 730 – 430 tys. lat temu.
- Zlodowacenie środkowopolskie (Odry) dotarło do N krawędzi wyżyn i Przedgórza Sudeckiego. Trwało około 300 -170 tys. lat temu.
- Zlodowacenie północnopolskie (Bałtyckie, Wisły) obejmowało obszar północnej Polski. W Tatrach i Karkonoszach występowały lodowce górskie. Trwało około 115 – 12 tys. lat temu
W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej na terenie Polski można wyróżnić obszary:
- młodoglacjalny – związany z najmłodszym zlodowaceniem (północnopolskim), na którym bardzo dobrze zachowały się osady i formy polodowcowe, np. pojezierza i niziny nadmorskie;
- staroglacjalny – związany z przedpolem zlodowacenia północnopolskiego (strefa peryglacjalna), na którym osady i formy starszych glacjałów uległy silnemu przekształceniu i złagodzeniu (zachowały się w formie szczątkowej) przez silne procesy denudacyjne;
Formy glacjalne to formy powstałe w wyniku działalności lodowca – należą do nich;
- moreny czołowe,
- moreny denne,
- jeziora morenowe,
- głazy narzutowe,
Formy fluwioglacjale to formy powstałe w wyniku działalności wód pochodzących z topniejącego lądolodu – należą do nich;
- jeziora rynnowe,
- pradoliny,
- sandry,
- kemy,
- ozy,
- drumliny,
Wzgórza moreny czołowej – ukształtowane zostały przed czołem lądolodu podczas jego postoju, z gliny zwałowej (mieszaniny iłów, piasków, żwirów i głazów).
Obszar moreny dennej – jest zbudowany z materiału skalnego osadzonego po wytopieniu się lądolodu.
Głazy narzutowe – to znacznej wielkości i masie fragmenty skał przetransportowane przez lądolód z Półwyspu Skandynawskiego.
Rynny polodowcowe – tworzą długie i wąskie zagłębienia wyżłobione w podłożu przez wody subglacjalne. Obecnie znaczną część z nich wypełnia woda, tworząc jeziora rynnowe.
Pradoliny – to bardzo szerokie doliny (szerokość dna od 2 do 25 km) powstałe wzdłuż czoła lądolodu m.in. przez wody spływające z topniejącego lądolodu.
Sandry – tworzą rozległe równiny zbudowane ze żwirów oraz piasków naniesionych przez wody roztopowe.
Kemy – to piaszczysto-żwirowe pagórki utworzone w szczelinach lodowcowych lub pomiędzy bryłami martwego lodu.
Ozy – są dość długimi, wąskimi i krętymi wałami zbudowanymi z piasków i żwirów osadzonych w szczelinach lodowcowych.
Drumliny – to wzgórza o obłym kształcie zbudowane z piasków, żwirów i niekiedy z gliny.
SKUTKI ZLODOWACEŃ DLA ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO WSPÓŁCZESNEJ POLSKI.
- pokrycie większości obszaru polski grubą (nawet kilkuset metrową) pokrywą osadów lodowcowych i wodnolodowcowych (osadów tych nie ma jedynie na niektórych terenach gór i wyżyn);
- powstanie pokryw lessowych w południowej Polsce;
- na osadach polodowcowych wytworzyły się typowe gleby: bielice (na piaskach sandrowych); brunatne (na glinach zwałowych); płowe (na iłach); bagienne (w pradolinach); czarnoziemy (na lessach);
- powstanie licznych jezior polodowcowych na pojezierzach oraz w Tatrach i Karkonoszach;
- powszechna dostępność surowców skalnych takich jak: piaski, gliny, iły;
- powstanie najbardziej charakterystycznych dla Polski krajobrazów: młodoglacjalnego (na obszarze zlodowacenia Wisły); staroglacjalnego (na obszarze pozostałych zlodowaceń); a także krajobrazu alpejskiego w Tatrach i Karkonoszach;
- powstanie układu kratowego rzek płynących po Niżu Polski – odcinki równoleżnikowe współczesnych rzek to pradoliny powstałe w czasie zlodowaceń;
- powstanie kompleksów wydm śródlądowych w wielu miejscach kraju (np.: w Kotlinie Warszawskiej);
- powstanie gołoborzy w Górach Świętokrzyskich;
Polodowcowe formy terenu w Polsce
Czytaj więcej….
-
Świadectwa zmian klimatu – GEOMORFOLOGIA – JEZIORA POLODOWCOWE;
-
Wpływ ZLODOWACEŃ NA RZEŹBĘ POLSKI – WWW.EPODRECZNIKI;